Ochrona radiologiczna/Dawki graniczne

W celu ustalenia maksymalnej wielkości narażenia na promieniowanie jonizujące ustala się dawki graniczne. Zgodnie z dyrektywą Unii Europejskiej nr 96/29/EUROATOM, dawka graniczna jest to maksymalna wartość odniesienia dla dawek pracowników, praktykantów i studentów oraz ludności, związanych z narażeniem na promieniowanie jonizujące. Wartości te odnoszą się do sumy odpowiednich dawek wywołanych narażeniem zewnętrznym w ustalonym okresie oraz 50-letnich dawek obciążających (dla dzieci 70-letnich) spowodowanych wniknięciem substancji promieniotwórczych do organizmu.

W przypadku napromienienia nierównomiernego tzn. gdy dla danego izotopu promieniotwórczego najbardziej narażony na promieniowanie jest konkretny narząd lub tkanka, dawka graniczna będzie wyrażona jako dawka równoważna w narządzie lub tkance. Jeżeli dany izotop powoduje napromienienie równomierne lub napromienienie kilku narządów lub tkanek to dawkę graniczną wyrażamy jako dawkę skuteczną (dawkę na całe ciało).

Dawki graniczne obejmują sumę dawek pochodzących od narażenia zewnętrznego i wewnętrznego, otrzymanych w wyniku pracy w warunkach narażenia. Nie obejmują natomiast:

• narażenia na promieniowanie naturalne,
• osób poddawanych działaniu promieniowania jonizującego w celach medycznych (pacjenci, uczestnicy badań przesiewowych z zastosowaniem promieniowania jonizującego, uczestnicy eksperymentów medycznych, osoby udzielające pomocy pacjentom poza obowiązkami zawodowymi),
• sytuacji narażenia wyjątkowego wynikającego z działań mających na celu:
  • zapobieżenie poważnej utracie zdrowia;
• uniknięcie dużego napromieniowania znacznej liczby osób;
• zapobieżenie katastrofie na większą skalę;
• w szczególnych przypadkach, z wyłączeniem zdarzeń radiacyjnych, jeżeli jest to konieczne dla wykonania określonego zadania w określonym miejscu pracy i w określonym czasie, pracownicy, za ich zgodą i za zgodą Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki, mogą otrzymać określone przez niego dawki przekraczające wartości dawek granicznych.

Przekroczenie którejkolwiek z dawek granicznych przez pracownika, powoduje konieczność skierowania go na badania lekarskie przez kierownika jesnostki. Dalsza praca w warunkach narażenia wymaga zgody uprawnionego lekarza, który sprawuje nadzór medyczny nad tym pracownikiem. Brak powyższej zgody jest równoznaczny ze stwierdzeniem u pracownika objawów wskazujących na powstanie choroby zawodowej. Dawki otrzymane w wyniku narażenia szczególnego oraz wyjątkowego nie mogą być podstawą odsunięcia pracownika od dalszej pracy zawodowej bez jego zgody chyba, że uprawniony lekarz zdecyduje inaczej.

W zależności od wielkości możliwego narażenia, pracowników dzieli się na dwie kategorie — A i B.

Kategoria A to pracownicy, którzy mogą być narażeni na dawkę efektywną przekraczającą 6 mSv/a lub na dawkę równoważną przekraczającą 3/10 wartości dawek granicznych dla soczewek oczu, skóry i kończyn. Natomiast kategoria B — pracownicy, którzy mogą być narażeni na dawkę efektywną przekraczającą 1 mSv/a lub na dawkę równoważną przekraczającą 1/10 wartości dawek granicznych dla soczewek oczu, skóry i kończyn i nie zostali zaliczeni do kategorii A.

Pracownicy kategorii A podlegają ocenie narażenia na podstawie pomiarów dawek indywidualnych. W przypadku, gdy pomiar dawki indywidualnej jest niemożliwy lub niewłaściwy, ocena dawki indywidualnej może być dokonana na podstawie wyników pomiarów dawek indywidualnych przeprowadzonych dla innych narażonych pracowników tej kategorii albo na podstawie wyników pomiarów dozymetrycznych w środowisku pracy.

Pracownicy kategorii B podlegają ocenie narażenia na podstawie pomiarów dozymetrycznych w środowisku pracy w sposób pozwalający stwierdzić prawidłowość zaliczenia pracowników do tej kategorii.

Zaliczenia pracowników do kategorii A lub B dokonuje kierownik jednostki organizacyjnej

Informacje o ocenionych dawkach kierownik jednostki organizacyjnej przekazuje uprawnionemu lekarzowi oraz do centralnego rejestru dawek. Ponadto pomiary służące do tej oceny, kierownik jednostki organizacyjnej przekazuje uprawnionemu lekarzowi. Okres rejestracyjny (okres, dla którego jest dokonywana ocena narażenia pracowników) obejmuje rok kalendarzowy. Kierownik jednostki organizacyjnej może ustalić krótszy okres rejestracyjny.

Dane do rejestracji dawek indywidualnych oraz dokumenty stanowiące podstawę rejestracji przechowuje się do osiągnięcia przez pracownika wieku 75 lat, jednak nie krócej niż 30 lat od dnia zakończenia przez niego pracy w warunkach narażenia w danej jednostce organizacyjnej.

Dane o dawkach otrzymanych przez osobę, której dane są zarejestrowane w centralnym rejestrze dawek, są dostępne dla kierownika jednostki organizacyjnej, w której ma być zatrudniona ta osoba oraz dla tej osoby.

Kierownik jednostki organizacyjnej obowiązany jest prowadzić rejestr dawek indywidualnych otrzymanych przez pracowników kategorii A na podstawie wyników pomiarów i ocen przeprowadzonych przez akredytowane laboratoria.

Centralny rejestr dawek prowadzi Prezes PAA na podstawie informacji otrzymanych od kierownika jednostki organizacyjnej. Przed zatrudnieniem pracownika w warunkach narażenia (kategoria A) kierownik jednostki organizacyjnej jest obowiązany uzyskać z centralnego rejestru dawek informację o dawkach otrzymanych przez tego pracownika w ciągu ostatnich pięciu lat. W szczególnych przypadkach, z wyłączeniem zdarzeń radiacyjnych, pracownicy kategorii A, za ich zgodą i za zgodą Prezesa Agencji, mogą otrzymać określone przez Prezesa Agencji dawki przekraczające wartości dawek granicznych.

Osoba uczestnicząca w usuwaniu skutków zdarzenia radiacyjnego oraz w działaniach interwencyjnych nie może otrzymać w czasie trwania tych działań dawki przekraczającej wartość rocznej dawki granicznej dla pracowników, z wyjątkiem sytuacji narażenia wyjątkowego. Wartości dawek granicznych obowiązujące w Polsce podano w tabeli Figure 1.

Figure 1: Wielkości dawek granicznych obowiązujące w Polsce
(Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 18 stycznia 2005 r. w sprawie dawek granicznych
promieniowania jonizującego Dz. U. z dn. 3 lutego 2005 r. poz. 168).

	dawka skuteczna [mSv/rok]	dawka równoważna [mSv/rok]
		oczy	skóra1	dłonie, przedramiona, stopy, podudzia
osoby narażone zawodowo oraz praktykanci i studenci (uczniowie) w wieku 18 lat i powyżej	202	150	500	500
praktykanci i studenci (uczniowie) w wieku od 16 do 18 lat	6	50	150	150
osoby z ogółu ludności oraz praktykanci i studenci (uczniowie) w wieku poniżej 16 lat	13	15	50

 

1. jako wartość średnia dla dowolnej powierzchni 1 cm² napromienionej części skóry;
2. dawka może być w danym roku kalendarzowym przekroczona do wartości 50 mSv,
   pod warunkiem, że w ciągu kolejnych pięciu lat kalendarzowych nie przekroczy 100 mSv;
3. dawka może być w danym roku kalendarzowym przekroczona, pod warunkiem,
   że w ciągu kolejnych pięciu lat kalendarzowych jej sumaryczna wartość nie przekroczy 5 mSv.

Podczas wyznaczania dawek skutecznych należy zmniejszać je o dawki wynikające z naturalnego tła promieniowania jonizującego na danym terenie.

Wyznaczanie dawek dla pracowników jest dokonywane na podstawie pomiarów dozymetrycznych, a dla osób z ogółu ludności na podstawie szacowania dawek związanych z napromieniowaniem zewnętrznym oraz oszacowanie wniknięcia substancji promieniotwórczych do organizmu. W przepisach i zaleceniach dotyczących ochrony radiologicznej określa się również limity wtórne i limitów pochodne.

Do limitów wtórnych należą równoważnik dawki określany w tkance miękkiej na głębokości 10 mm, jako narażenie całego ciała; równoważnik dawki określany na głębokości 0,07 mm, jako reprezentatywny dla narażenia skóry, równoważnik dawki określany na głębokości 3 mm, jako reprezentatywny dla narażenia soczewek oczu oraz roczne limity wchłonięcia drogą oddechową i pokarmową dla osób narażonych zawodowo, które powodują dawkę obciążającą równą odpowiedniej dawce granicznej.

Limity pochodne określa się dla stężeń izotopów promieniotwórczych w powietrzu, wodzie i innych mediach, skażeń powierzchniowych, wartości mocy równoważnika dawki określające nadzorowane lub kontrolowane rejony; wartości aktywności określające poziomy przyjęte w klasyfikacji odpadów promieniotwórczych lub wyłączające te materiały spod nadzoru radiologicznego.